مقدمه

کشاورزی یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی کشور و تامین کننده 80 درصد نیاز های غذا یی و یک چهارم تولید نا خالص داخلی , یک سوم اشتغال و ... است . صنایع کشاورزی با توجه به اثار مستقیم و غیر مستقیمی که در بخش کشاورزی بر جای می گذارد , در شکوفا یی
کشور ها به وﻴﮋه اقتصاد کشورهای در حال توسعه نقش بسزا یی دارد وشناخت نقاط قوت , فرصت ها و نیز مشکلا ت وتنگنا ها ی ان می تواند کشور را به چشم اندا زها یی روشن تر در بخش کشاورزی و صنایع وابسته به ان رهنما شود .فرصت ها , مزایا و نقاط قوت صنایع غذا یی در کشور
ایران , امکانات بالقوه و ظرفیت های وسیع و قابل توسعه ای دارد; به طوری که با مساحتی حدود 648/1 میلیون هکتار نزدیک به 25/1 خاک اسیا را تشکیل می دهد . زمین های قابل کشت , جنگل ها ومراتع طبیعی , اقلیم متفا وت و ذخایر ﮋنتیکی قابل توجه , فلور غنی و بر خورداری از نیروی خورشید از جمله امکانات و منابع کشاورزی کشور است که تولید انواع و اقسام محصولات کشاورزی سرد سیری , نیمه گرمسیری و گرمسیری را میسر ساخته است . هم چنین صنایع وابسته به کشاورزی به دلایل گونا گون , اهمیت ونقش بسزایی در توسعه فعا لیت های کشاورزی و توسعه اقتصاد ملی دارند.
از جمله این دلایل می توا ن موارد زیر را بر شمرد:
1)افزایش تولید و امنیت غذا یی
2)تامین نیاز
های عمده معیشتی جا معه و مواد خام مورد نیاز بسیاری از صنایع
3)خود کفایی در محصولات و فراورده های کشاورزی
4)کاهش ضا یعات
5)افزایش درامد کشاورز
6)اشتغا ل زا یی
7)عدم مهاجرت از روستا به شهر
8)افزایش ارزش افزوده
9)افزایش صادرا ت
10 ) جلوگیری از خروج ارز برای واردات مواد غذایی
11) جلوگیری از صدور مواد اولیه خام کشاورزی
12)افزایش بهره روی نیروی انسانی و سرمایه
13) وابستگی کم به مواد اولیه مصرفی خارج از کشور
14)وابستگی کم ارزی نسبت به سایر بخش ها
15) کمترین میزان سرمایه گذاری در مقایسه با سایر بخش ها
16 ) ارتقای دانش فنی و مهارت ها
17) مبارزه با تورم
18) وجود بازار مصرف برای بیشتر محصولات
19) وجود بازار های منطقه ای و بین المللی برای این محصولات
20) ایجاد تنوع در تولید ومصرف مواد غذایی
21) افزایش مدت زمان نگهداری مواد غذایی
22) کاهش زمان پخت غذا
23) عرضه بهداشتی تر محصولات غذا یی
24) رعایت استاندارد های مواد غذایی
25) صرفه جو یی در وقت
شاخص های عمده اقتصادی صنایع غذایی در کشوربر اسا س اطلا عات موجود , تعداد واحد های صنایع غذایی اوایل انقلاب اسلامی در سطح کشور اندک بود وبخش بزرگی از نیازهای غذا یی مردم از طریق واردات تامین واین امر موجب خروج ارز بسیار از کشور می شد . پس از پایان جنگ , واحد های صنایع غذایی توسعه یا فتند وبسیاری از انها با توجه به مقتضیا ت زمان به با ز سازی و نو سازی خطوط تولید پرداختند و تولیدات خود را افزایش دادند.در شرایط کنونی بر اسا سامار وزارت صنایع ومعادن , واحد های فعال صنایع غذایی 7370 واحد هستند که به میزان سرمایه گذاری 12670 میلیارد ریال و با اشتغال زایی 200644 نفر مشغول به فعالیت هستند.هم چنین بر اساس امار وزارت جهاد کشاورزی واحد های فعال صنایع غذایی , 235 واحد و میزان سرمایه گذاری 240130 میلیون ریال و با اشتغا ل 2686 نفر مشغول کار هستند.(جدول شماره 2) .
شاخص های عمده اقتصادی صنایع غذا یی طی سال های 80_70 13 بر اسا س امار وزارتخانه های صنا یع و معادن و جهاد کشاورزی در جدول شماره 3 اورده شده است .نگرش به اما رهای ارائه شده در جدول های مذکور نمایانگر این مطلب است که طی سال های مورد بر رسی متوسط رشد سالانه تولید 5 درصد است که به دلایع مختلف از جمله فعا لیت زیر ظرفیت بیشتر واحد های صنایع غذایی , فرسوده بودن ماشین الات و تجهیزات و بالا بودن قیمت تمتم شده محصولات است .بررسی امار های صادرات محصولات صنایع غذایی طی این سال ها نمایانگر رشد سالا نه 4/4 درصد است که با توجه به ظرفیت فراوری واحد های تولیدی , عدم وابستگی به واردات مواد اولیه ودسترسی به مواد اولیه با کیفیت مناسب به وﯾﮋه محصولا ت باغی درصد رشد مناسبی نیست . امار واردات طی سال های مذکور متوسط رشد سالا نه را در این شاخص 8/5 درصد نشان میدهد که با توجه به ضرورت کاهش وابستگی به واردات مواد غذا یی مطلوب نیست. طی سال مورد بررسی متوسط رشد سالانه سرمایه گذاری 3/0 3 درصد است . هم چنین رشد سالانه شاغلان دایم در این صنعت بیش از 15 درصد است .بررسی های انجام شده در خصوص روند ارزش افزوده در این صنایع طی این سال ها حکایت از رشد سالا نه 36/1 درصدی دارد و ضرورت افزایش ارزش افزوده محصولات در بخش کشاورزی که موجب افزایش ارزش افزوده محصولات در بخش کشاورزی که موجب افزایش درامد کشاوزان و ماندگاری انها در مناطق تولید می شود ایجا ب می کند که این رشد افزایش چشمگیری داشته باشد .نا مطلوب بودن رشد سالانه ارزش افزوده به دلیل ظرفیت های خالی , عدم کا شت ارقام مناسب صنعتی , افزایش قیمت تمام شده محصول , فرسودگی ماشین الات وتجهیزات , نبود سیستم با زا ر یا بی مناسب , عدم استفاده از نیرو های متخصص بوﻴﮋه در مدیریت واحد ها و ... است .شاخص های عمده اقتصادی صنایع غذایی در کشوربر اسا س اطلا عات موجود , تعداد واحد های صنایع غذایی اوایل انقلاب اسلامی در سطح کشور اندک بود وبخش بزرگیاز نیازهای غذا یی مردم از طریق واردات تامین واین امر موجب خروج ارز بسیار از کشور می شد . پس از پایان جنگ , واحد های صنایع غذایی توسعه یا فتند وبسیاری از انها با توجه به مقتضیا ت زمان به با ز سازی و نو سازی خطوط تولید پرداختند و تولیدات خود را افزایش دادند.در شرایط کنونی بر اسا سامار وزارت صنایع ومعادن , واحد های فعال صنایع غذایی 7370 واحد هستند که به میزان سرمایه گذاری 12670 میلیارد ریال و با اشتغال زایی 200644 نفر مشغول به فعالیت هستند.هم چنین بر اساس امار وزارت جهاد کشاورزی واحد های فعال صنایع غذایی , 235 واحد و میزان سرمایه گذاری 240130 میلیون ریال و با اشتغا ل 2686 نفر مشغول کار هستند.(جدول شماره 2) .
شاخص های عمده اقتصادی صنایع غذا یی طی سال های 80_70 13 بر اسا س امار وزارتخانه های صنا یع و معادن و جهاد کشاورزی در جدول شماره 3 اورده شده است .نگرش به اما رهای ارائه شده در جدول های مذکور نمایانگر این مطلب است که طی سال های مورد بر رسی متوسط رشد سالانه تولید 5 درصد است که به دلایع مختلف از جمله فعا لیت زیر ظرفیت بیشتر واحد های صنایع غذایی , فرسوده بودن ماشین الات و تجهیزات و بالا بودن قیمت تمتم شده محصولات است .بررسی امار های صادرات محصولات صنایع غذایی طی این سال ها نمایانگر رشد سالا نه 4/4 درصد است که با توجه به ظرفیت فراوری واحد های تولیدی , عدم وابستگی به واردات مواد اولیه ودسترسی به مواد اولیه با کیفیت مناسب به وﯾﮋه محصولا ت باغی درصد رشد مناسبی نیست . امار واردات طی سال های مذکور متوسط رشد سالا نه را در این شاخص 8/5
درصد نشان میدهد که با توجه به ضرورت کاهش وابستگی به واردات مواد غذا یی مطلوب نیست. طی سال مورد بررسی متوسط رشد سالانه سرمایه گذاری 3/0 3 درصد است . هم چنین رشد سالانه شاغلان دایم در این صنعت بیش از 15 درصد است .
بررسی های انجام شده در خصوص روند ارزش افزوده در این صنایع طی این سال ها حکایت از رشد سالا نه 36/1 درصدی دارد و ضرورت افزایش ارزش افزوده محصولات در بخش کشاورزی که موجب افزایش ارزش افزوده محصولات در بخش کشاورزی که موجب افزایش درامد کشاوزان و ماندگاری انها در مناطق تولید می شود ایجا ب می کند که این رشد افزایش چشمگیری داشته باشد . نا مطلوب بودن رشد سالانه ارزش افزوده به دلیل ظرفیت های خالی , عدم کا شت ارقام مناسب صنعتی , افزایش قیمت تمام شده محصول , فرسودگی ماشین الات وتجهیزات , نبود سیستم با زا ر یا بی مناسب , عدم استفاده از نیرو های متخصص بوﻴﮋه در مدیریت واحد ها و ... است .
با این حال میانگین متو سط رشد سا لانه شا خص های عمده اقتصادی صنایع غذا یی 31/10 درصد با توجه به ضعف ها و تنگنا های موجود است که با رفع این تنگناها , قابلیت توسعه و گسترش هر چه بیشتر را دارا هستند .
این در شرایطیاست که صنایع غذا یی از نظر میزان سرمایه گذاری کمترین میزان وابستگی ارزی را دارد . مواد اولیه وهم چنین بیشتر مواد افزودنی و بسته بندی مورد مصرف و ماشین الا ت و تجهیزا ت فرا وری و بسته بندی بسیا ری از این صنایع نیز در کشور ساخته می شود و به دلیل حاکم بودن فن اوری نیمه صنعتی و نیمه سنتی بیشترین اشتغا ل زا یی را در بر دارد . هم چنین محصولا ت و فراورده های کشا ورزی در صادرات کا لا های غیر نفتی دارای اهمیت است و با توجه به محدود بودن منابع نفت وگاز کشور و اینکه بیشتر کشورهای خا ور میانه منا بع نفتی دارند ولی زمینه و امکانات تولید اینگونه محصولات و فراوردهای کشا ورزی را ندارند , می تواند هر چه بیشتر گسترش یابد.بر اساس امار موجود در سال 1380 , 2/15 میلیون تن محصولات غیر نفتی به ارزش 6876 میلیا رد ریا ل برابر با 3918 میلیون دلار به خارج ازکشور صا در شده است که 8/316636 تن به ارزش 157812 هزلر دلار ان به فرا ورده های صنایع غذایی اختصاص دارد .( جدول شماره 5) همانطور که جدول شماره 5 نشان می دهد محصولات صنایع غذا یی با محصو لات غیرنفتی مقا یسه شده که در واقع فرا ورده های کشاورزی بدون احتسا ب محصولا ت کشا ورزی است . در صورت مقا یسه محصو لات کشاورزی همراه با فرا ورده های ان رقم بالا قابل توجه تر می شود ودر شرایط رفع تهدید ها وتنگنا ها , این صنایع , روند صعودی طی خواهد کرد .
تن به ارزش 157812 هزلر دلار ان به فرا ورده های صنایع غذایی اختصاص دارد .( جدول شماره 5) همانطور که جدول شماره 5 نشان می دهد محصولات صنایع غذا یی با محصو لات غیرنفتی مقا یسه شده که در واقع فرا ورده های کشاورزی بدون احتسا ب محصولا ت کشا ورزی است . در صورت مقا یسه محصو لات کشاورزی همراه با فرا ورده های ان رقم بالا قابل توجه تر می شود ودر شرایط رفع تهدید ها وتنگنا ها , این صنایع , روند صعودی طی خواهد کرد .
تهدید ها , نقاط ضعف و تنگنا های صنایع غذا یی

مهم ترین نقاط ضعف و تنگنا های که صنایع غذا یی را مورد تهدید قرار داده است به شرح ذیل است :
_ تعداد متولیان دولتی در امر تصمیم گیری , برنامه ریزی و سیاستگذاری این صنایع و عدم هماهنگی بین انها .
_ بوراکراسی پیچیده و طولانی بودن امور اداری در دستگاه های مسئول

_ عدم حمایت مناسب سیستم بانکی به وﻳﮋه عدم پرداخت تسهیلا ت در فصل تولید

_وجود بهره بالای بانکی که سبب تضعیف بنیه مالی این صنایع می شود

_ به روز نبودن بیشتر قوانین و هم چنین عدم ثبات در مقررا ت وا ردات و صادرات مواد غذایی

_عدم وجود معافیت های ما لیا تی و دریا فت عوارض مختلف که منجر به بالا رفتن قیمت تمام شده محصولات می شود .

_نبود کشاورزی مکانیزه و صنعتی به منظور تولید گونه های صنعتی مورد نیاز و کاهش قیمت تمام شده محصول

_فرسودگی ماشین الا ت و تجهیزات در بسیاری از این صنایع و هم چنین فرسودگی سیستم حمل ونقل

_عدم تخصص نیروی انسانی به وﻳﮋه در مدیریت این واحد ها وعدم برنامه ریزی و اموزش کار کنان
_بالا بودن میزان ضایعات در مراحل مختلف زنجیره تولید تا مصرف

_نبود سیستم مناسب بازار یابی به وﻳﮋه در صا درات

_عدم تولید بسیاری از فراورده های صنایع غذا یی مطا بق با استاندارد های ملی وبین المللی

_نبود مراکز اطلا ع رسانی در زمینه تولید , فراوری , حمل ونقل , نگهداری و بازاریابی این فراورده

به طور کلی عدم بستر سازی مناسب و عدم حمایت مناسب بخش دولتی از صنایع کشاورزی منجر به عدم سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی و سرمایه گذاران خارجی شده که سبب کم شدن سود دهی , ارزش افزوده ورشد در بخش کشاورزی ودر نهایت اقتصاد ملی شده است .
جایگاه صنایع تبدیلی تکمیلی بخش کشاورزی در توسعه اقتصادی

ماده 8 قانون تشکیل وزارت جهاد کشاورزی , توسعه وحمایت از صنا یع تبدیلی وتکمیلی بخش کشاورزی و صنا یع روستا یی را در چا چوب سیا ست های صنعتی کشور به عهده وزارت جهاد کشاورزی میگذارد . وزارت جهاد کشاورزی نیز به منظور افزایش بهره روی در بخش کشا ورزی موظف است با اتخا ذسیاست های حما یتی وتشویقی زمینه توسعه وارتقای فن اوری این صنا یع را مهیا کند واین در شرایطی است که سیاستگذاری و برنامه ریزی صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی به استثناء صنا یع کوچک و صنا یع روستا یی بر عهده وزارت صنا یع و معادن است.
بررسی ها تایید کننده این مطلب است که برنامه ریزی ها و سیاستگذاری های چند جانبه و چند گانه صنا یع تبدیلی وتکمیلی کشاورزی موجب شده است تا این صنا یع ان گونه که در خور توسعه بخش کشا ورزی و اقتصاد ملی است مورد هدایت وحمایت قرار نگیرد. از طرف دیگر به دلا یل گو نا گون از جمله گستردگی وتنوع فعالیت های صنعتی از قبیل صنایع بزرگی چون اتو مبیل سازی , فولاد وسیمان در وزارت صنا یع ومعادن , صنا یع کشاورزی نمی تواند مورد توجه ان وزارتخانه قرار گیرد. جا یگاه فعلی این صنا یع در وزارت صنا یع ومعادن در مقا یسه با صنا یع بزرگ که ماهیت کاملا صنعتی دارند و ازمواد خام و واسطه ای غیر بیولوﮋیک استفاده می کنند که فساد پذیر نمی باشد مطرح نیست ومسلما مورد حمایت جدی قرار نمی گیرد.
نتیجه گیری

شرایط کنو نی کشور که افزایش تولید محصولات کشاورزی ( 67 میلیون تن ) با ضا یعات 35_30 درصدی ( 22 میلیون تن ) مواجه است و هم چنین شرایط مقتضیا تجهانی در پیو ستن به سازمان تجارت جهانی ( WTO ) نشان میدهد که با وجود توسعه وگسترش صنا یع کشاورزی پس از سال های 1368 و طی برنا مه های اول , دوم وسوم این صنا یع دچار مشکلا توتنگنا های گونا گونی هستند ونمی توانند پاسخگوی نیازهای بخش کشاورزی و اقتصاد ملی شوند. این تنگنا ها ومشکلا تموجب شده است تا سر مایه ها به دیگر بخش های اقتصادی کشور که مزیت نسبی ندارند , هدایت شوند و از افزایش تولید , اشتغا ل مولد وسالم و سود اوری بیشتری در بخش کشاورزی ممانعت به عمل اید.
همانطور که گفته شد از جمله مشکلا تو تنگنا های موجود , تعدد مراکز تصمیم گیری صنا یع کشا ورزی و عد مهماهنگی بین انها و همچنین برنامه ریزی وسیاستگذاری بیشترفعالیت ها و امور مرتبط با این صنا یع توسط وزارتخانه ها و سازمان ها یی که خود متولی تولید مواد اولیه مورد مصرف در ان نیستند , موجب شد تا ضا یعا ت محصولا ت کشاورزی به ارزش اقتصا دی 5 میلیارد دلار بالغ شود که این رقم می تواند تامین کننده غذا ی 20 میلیون نفر باشد .کارشنا سان معتقد ند با حمایت و توسعه این صنا یع و جلوگیری از ضا یعا ت می توان علاوه بر تامین غذای 70 میلیون نفر از مردم کشور , غذای 200 میلیون نفر دیگر را نیز تامین کرد.
صنا یع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی که خود تولید کنده ومتولی مواد اولیه مورد مصر ف ان است , جایگاه وﻳﮋه ای دارد ; زیرا با هدایت , حما یت وتوسعه این صنا یع , ضمن افزایش تولید , کاهش ضا یعات , جلوگیری از مها جرت روستا ییان به شهر , دراد زا یی روستا ییان
وغیره در بخش کشاورزی رونق میگیرد ودر واقع مورد حمایت این بخش نیز قرار خواهد گرفت . هم چنین ماهیت بیولو ﮋ یکی مواد اولیه مورد مصرف در این صنا یع به گونه ای است که بسیاری از این محصولا ت در صورتی که در کوتاه مدت فراوری و بسته بندی نشوند
توسط فعا لیت های میکرو وبی , شیمیا یی و ... به تندی فاسد می شود ونمی توان از بخش صنعت با ان همه گستردگی و تنوع صنا یع مختلف انتظا ر داشت که این مشکل را رفع کند.
در هر حا ل ما هیت بیو لو ﮋ یکی صنا یع تبدیلی وتکمیلی و ارتبا ط تنگا تنگ و نزدیک ان
با بخش کشاورزی وهم چنین تغییرا تناشی از جها نی شدن اقتصا د کشورها و ضرورت پیوستن به سا زمان تجا رت جهانی (WTO ) و حضور در با زارهای منطقه ای وبین المللی
نیازمند هماهنگی هر چه بیشتر بخش کشاورزی و صنا یع وابسته به ان است . ضروری است صنا یع کشاورزی به عنوان حلقه ای مهم از زنجیره بخش کشاورزی مورد هدایت وحمایت همه جانبه قرار گیرند تا ضمن تکمیل کردن ارزش افزوده در بخش کشاورزی وان را به سود دهی بیشتر نزدیک گرداند.
از طرف دیگر محوریت بخش کشاورزی در برنامه های توسعه اقتصادی , اجتما عی و فرهنگی جمهو ری اسلامی ایران وضرورت افزایش ارزش افزووده تولیذات و سود اوری , بخش کشاورزی را ملزم به عبور از مسیر صنا یع وابسته به کشاورزی کرده واز انجا که مسیر توسعه کشور از کشاورزی می گذرد , صنا یع کشاورزی نیز در اولویت صنا یع کشور قرار می گیرند ; به طوری که استقرار صنا یع کشاورزی موجب رفع نیازمندی های بخش کشاورزی و توسعه ملی خواهدشد .
لذا پشتیبا نی از فعالیت های بخش کشاورزی و صنا یع وابسته به ان , سبب تقویت ارتباط بین بخش های مختلف اقتصادی و بهبود کلی وضعیت اقتصاد کشور شده وحما یت وتوسعه صنا یع ان با ایجاد فرهنگ کار وتولید , موجب توسع پا یداربخش کشاورزی ودر نهایت توسعه صنعتی کشور خواهد شد . ضروری است حما یت همه جانبه از این صنا یع تد وین بر نامه های استرا ﺘﮋی کشوراز جمله بر نامه چهارم توسعه از اولویت وﻳﮋه ای بر خوردار است .

با این حال میانگین متو سط رشد سا لانه شا خص های عمده اقتصادی صنایع غذا یی 31/10 درصد با توجه به ضعف ها و تنگنا های موجود است که با رفع این تنگناها , قابلیت توسعه و گسترش هر چه بیشتر را دارا هستند .
این در شرایطیاست که صنایع غذا یی از نظر میزان سرمایه گذاری کمترین میزان وابستگی ارزی را دارد . مواد اولیه وهم چنین بیشتر مواد افزودنی و بسته بندی مورد مصرف و ماشین الا ت و تجهیزا ت فرا وری و بسته بندی بسیا ری از این صنایع نیز در کشور ساخته می شود و به دلیل حاکم بودن فن اوری نیمه صنعتی و نیمه سنتی بیشترین اشتغا ل زا یی را در بر دارد . هم چنین محصولا ت و فراورده های کشا ورزی در صادرات کا لا های غیر نفتی دارای اهمیت است و با توجه به محدود بودن منابع نفت وگاز کشور و اینکه بیشتر کشورهای خا ور میانه منا بع نفتی دارند ولی زمینه و امکانات تولید اینگونه محصولات و فراوردهای کشا ورزی را ندارند , می تواند هر چه بیشتر گسترش یابد.بر اساس امار موجود در سال 1380 , 2/15 میلیون تن محصولات غیر نفتی به ارزش 6876 میلیا رد ریا ل برابر با 3918 میلیون دلار به خارج ازکشور صا در شده است که 8/316636

تن به ارزش 157812 هزلر دلار ان به فرا ورده های صنایع غذایی اختصاص دارد .( جدول شماره 5) همانطور که جدول شماره 5 نشان می دهد محصولات صنایع غذا یی با محصو لات غیرنفتی مقا یسه شده که در واقع فرا ورده های کشاورزی بدون احتسا ب محصولا ت کشا ورزی است . در صورت مقا یسه محصو لات کشاورزی همراه با فرا ورده های ان رقم بالا قابل توجه تر می شود ودر شرایط رفع تهدید ها وتنگنا ها , این صنایع , روند صعودی طی خواهد کرد .